مقالې او شننې

استانبول - طرز پرس: په دې وروستیو کې د ترکیې په استانبول ښار کې د «ملي خبرې اترې» په نامه یوه ناسته ترسره شوه چې د پخوانۍ جمهوریت لوړپوړو سیاسي څېرو او چارواکو په کې ګډون کړی و. دا ناسته چې د پټو دروازو ترشا او له رسمي اعلامیو پرته ترسره شوه، د افغانستان د مدني ټولنې، د بشري حقونو فعالانو او د بېلابېلو سیاسي ډلو پراخو غبرګونونو سره مخامخ شوې ده.

د بریکس وروستۍ ناسته د چین، هند او ایران په ګډون د ۳۶ هېوادونو له استازو سره د سې شنبې په ورځ د روسیې په کازان ښار کې پیل شوه. دغه ناسته د ولادیمیر پوتین په کوربه‌توب او د ملګرو ملتونو د سرمنشي آنتونیو ګوترش په ګډون په داسې حال ترسره کیږي، چې ښاغلی پوتین د اوکراین په جګړه کې د هغه څه له کبله چې جنګي جنایات یې بولي، د نړیوال عدلي څار لاندې دی.

له سړې جګړې وروسته، د مخابراتو او ترانسپورت په برخو کې د ټکنالوژۍ پرمختګونو د دولتونو مرکزي رول کم کړی دی. د نړيوالو اړیکو په ادبیاتو کې دغه شی د «دولتونو د متقابل تړاو» په نوم یادیږي. په داسې شرایط کې، دولتونه کولی شي په خپلو سیمه‌ایزو چارو کې ښه رول ولوبوي او ځان یو مناسب ځای ته ورسوي.

د افغانستان کړکېج د سیمې او نړۍ یو له پیچلو او دوامداره سیاسي او امنیتي ننګونو څخه دی. له هغه وخته چې په ۲۰۲۱ کال کې د افغانستان پخوانی حکومت د طالبانو پر لاس وپړځېد او دغه ډله دویم ځل لپاره پر افغانستان واکمن شول، نړیوالې ټولنې د دې کړکېج دایمي حل لپاره ډېرې هڅې کړې دي. ډېر نړیوالې غونډې د بېلابېلو هیوادونو او نړیوالو سازمانونو په ګډون ترسره شوې، ترڅو د دې پیچلي بحراني حالاتو لپاره حل لارې ومومي. په هرصورت، تر دې دمه دغه غونډې نه دي توانېدلي چې کوم څرګندې پایلې ته ورسیږي.

په ۲۰۲۱ کال کې پر افغانستان د طالبانو له واکمنېدو وروسته، د هېواد رسنۍ له خپلو تر ټولو کړکېچنو دورو سره مخ شوې دي. د دې ډلې له خوا په بېلابېلو برخو کې لګول شوي سخت محدودیتونه په ځانګړې توګه پر رسنیو پراخ اغېز کړی دی. طالبانو د نوو قوانینو د تصویب او سختو محدودیتونو په لګولو سره، د بیان ازادي او د معلوماتو لاسرسي حق په کلکه محدود کړی. د دې په نتیجه کې، رسنۍ، په ځانګړې توګه تلویزیوني شبکې، د تل لپاره د بندېدو له ګواښ سره مخ دي، دا هغه لړۍ ده چې کولی شي افغانستان په یوه خاموشه او بې انځوره هېواد بدل کړي.

طرز پرس: د ۲۰۲۱ کال راهیسې، کله چې طالبان په افغانستان کې واک ته ورسیدل، د هېواد رسنۍ او خبریالان د زیاتېدونکي فشار لاندې راغلي دي. طالبانو د یو لړ محدودیتي مقرراتو پلي کولو ته لاس واچاوه چې موخه یې د رسنیو او د هغوی د فعالیتونو بشپړ کنټرول ترلاسه کول دي. دغه محدودیتونه، چې په تدریج سره شدت مومي، سختې لارښوونې لري چې د بیان آزادي او د رسنیو خپلواکي په جدي توګه اغېزمنوي. دا راپور د طالبانو لخوا نوي خپاره شوي لارښودنه او د هغوی پر رسنیز وضعیت اغېزې څېړي.

طرز پرس: د نجونو نړیواله ورځ د نړۍ په کچه هر کال د اکتوبر په ۱۱مه د نجونو لاسته راوړنو او وړتیاوو ته د رناوي په هدف لمانځل کيږي. دا ورځ یو فرصت دی چې د راتلونکي لپاره د نجونو پر حقونو او د هغوی په ظرفیتونو تمرکز وشي. خو په افغانستان کې، دا ورځ د درد او ظلم په یوه سمبول بدله شوې ده؛ هغه ورځ چې د دې هېواد د معاصر تاریخ له تیاره دورې یادونه کوي، هغه دوره چې د طالبانو تر واک لاندې نجونې له خپلو انساني حقونو محرومې شوي دي.

طرز پرس: منځنی ختیځ تل د نړۍ له تر ټولو پېچلې او کړکېچنې سیمو څخه ګڼل شوې ده، چې په نړیوالو سیاسي لوبو کې یې مهم ځای موندلی دی. دا سیمه د خپل اوږد تاریخ په اوږدو کې د نړیوالو او سیمه‌ییزو ځواکمنو قدرتونو ترمنځ د څو ځل تکرارېدونکو او ځینې وختونو د تاوتریخجنو شخړو ډګر پاتې شوې ده.

طرز پرس: د اکتوبر پنځمه د ښوونکي له نړېوالې ورځې سره برابره ده. دا ورځ له ۱۹۹۴ کال راهیسې د یونسکو لخوا نومول شوی او تر نن ورځې پورې هر کال لمانځل کېږي. د دې ورځې اصلي موخه د ښوونکو د ارزښت پېژندل، له هغوی قدرداني کول او په نړیواله کچه د معلمینو د ستونزو څېړل یاد شوي؛ خو په افغانستان کې د «ښوونکي د ورځې» بحث جلا دی.

طرز پرس: د اروپايي ټولنې محکمې (CJEU) د یو بې‌ساري حکم له مخې افغانو ښځو ته د پناه غوښتلو شرایط آسان کړي او ويلي یې دي چې له دې وروسته د افغانستان ښځو ته د پناه غوښتنې لپاره یوازې د دوی افغان تابعیت او جنسیت بسنه کوي. دغه تاریخي پریکړه، په ځانګړي ډول د هغو ښځو لپاره چې د طالبانو تر سختو بندیزونو لاندې ژوند کوي، یو زېری بلل کیږي.