روز جهانی آموزش، فرصتی برای تأمل در اهمیت آموزش در جوامع مختلف و تأکید بر حقوق برابر برای تمام افراد، به‌ویژه زنان و دختران است. اما در افغانستان، این روز به‌ویژه به چالشی جدی تبدیل شده است، چرا که دختران افغان همچنان از حق اساسی خود برای تحصیل محروم هستند. پس از بازگشت طالبان به قدرت در سال 2021، این گروه محدودیت‌های گسترده‌ای علیه زنان و دختران اعمال کرده است. یکی از مهم‌ترین این محدودیت‌ها، ممنوعیت تحصیل دختران در مکاتب بالاتر از صنف ششم و تعطیلی دانشگاه‌ها برای دختران است. این اقدامات به‌طور مستقیم بر سرنوشت میلیون‌ها دختر افغان تأثیر گذاشته و چشم‌اندازهای آینده آن‌ها را تاریک‌تر از پیش کرده است.
۱. سیاست‌های محدودکننده طالبان در زمینه آموزش زنان
پس از بازگشت طالبان به قدرت، یکی از نخستین اقداماتی که این گروه به‌طور جدی دنبال کرد، اعمال محدودیت‌های شدید علیه زنان بود. یکی از این سیاست‌ها ممنوعیت تحصیل دختران در تمامی مقاطع تحصیلی بالاتر از صنف ششم و تعطیلی دانشگاه‌های دخترانه بود. این سیاست‌ها نه‌تنها نقض آشکار حقوق بشر است، بلکه با اصول اساسی آموزش جهانی نیز مغایرت دارد، اصولی که بر پایه دسترسی برابر به آموزش برای همه افراد، بدون توجه به جنسیت، نژاد یا مذهب است.
بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، طالبان با استناد به تفسیری خاص از شریعت اسلامی، اقدام به منع تحصیل دختران کرده‌اند. این محدودیت‌ها به طور مستقیم فرصت‌های آموزشی را از میلیون‌ها دختر افغان گرفته و آن‌ها را از رشد و پیشرفت در مسیر علمی و حرفه‌ای خود محروم کرده است. علاوه بر آن، این اقدامات به تشدید بحران‌های اجتماعی و اقتصادی در کشور منجر شده است.
۲. پیامدهای محرومیت از آموزش
محرومیت از آموزش برای دختران افغان تنها یک مشکل آموزشی نیست؛ بلکه آثار اجتماعی و روانی گسترده‌ای به همراه دارد که در زیر برخی از آن‌ها بررسی می‌شود:
افزایش شکاف جنسیتی
محرومیت از آموزش باعث افزایش نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی می‌شود. در جامعه‌ای که آموزش به عنوان یکی از پیش‌نیازهای مشارکت در فرایندهای اجتماعی و سیاسی شناخته می‌شود، از دست دادن این فرصت‌ها موجب تقویت شکاف‌های جنسیتی و تبعیض‌های اجتماعی خواهد شد. این مسئله در کشورهای جهان سوم و در حال توسعه مانند افغانستان، موجب کاهش فرصت‌های اقتصادی برای زنان و تشدید نابرابری‌ها می‌شود.
پدیده افسردگی و ناامیدی
طبق پژوهش‌های روان‌شناختی، دختران افغان که از ادامه تحصیل محروم شده‌اند، با مشکلات روانی جدی مانند افسردگی، اضطراب و ناامیدی مواجه هستند. فقدان اهداف بلندمدت و از دست دادن فرصت‌های تحصیلی موجب افزایش احساس بی‌کفایتی و بی‌انگیزگی در میان این دختران می‌شود. این وضعیت نه تنها کیفیت زندگی فردی آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه مانع از مشارکت آن‌ها در ساخت جامعه‌ای بهتر و پایدارتر خواهد شد.
افزایش ازدواج‌های زودهنگام و فقر
محرومیت از آموزش منجر به افزایش ازدواج‌های زودهنگام و بارداری‌های نوجوانان می‌شود. در بسیاری از مناطق روستایی افغانستان، دسترسی نداشتن به آموزش باعث می‌شود که دختران به ازدواج در سنین پایین کشیده شوند، که به طور قابل توجهی در توسعه فردی و اجتماعی آن‌ها اختلال ایجاد می‌کند. علاوه بر آن، این وضعیت به افزایش فقر و وابستگی اقتصادی زنان به خانواده‌هایشان می‌انجامد.
۳. پیامدهای اقتصادی محدودیت‌های آموزشی برای زنان
یکی از ابعاد مهم و حیاتی که از سیاست‌های محدودکننده طالبان برای زنان متأثر شده، بخش اقتصادی کشور است. زنان به عنوان نیمی از جمعیت افغانستان، نقش کلیدی در رشد اقتصادی دارند. محروم کردن آن‌ها از دسترسی به آموزش و فرصت‌های شغلی، می‌تواند به انقباض بازار کار، کاهش تولید ناخالص داخلی و تضعیف رشد اقتصادی منجر شود.
کاهش نیروی کار ماهر
زنان تحصیل‌کرده می‌توانند به‌عنوان بخشی از نیروی کار ماهر، نقشی اساسی در تقویت بخش‌های مختلف اقتصادی ایفا کنند. اما در غیاب آنان، اقتصاد افغانستان با کمبود متخصصین در زمینه‌های مختلف همچون صحی، آموزش، فناوری اطلاعات و انجنیری مواجه خواهد شد که این خود به کاهش بهره‌وری و افزایش وابستگی اقتصادی کشور منجر خواهد شد.
افزایش نرخ بیکاری و فقر
طبق گزارش‌های اقتصادی، محرومیت از تحصیل باعث خواهد شد که زنان نتوانند به‌طور مؤثر در بازار کار مشارکت کنند. این امر نه‌تنها باعث کاهش درآمد خانوارها می‌شود، بلکه سطح فقر را در جامعه به شدت افزایش می‌دهد.
۴. راهکارها
برای حل بحران کنونی و بازگرداندن حق تحصیل به دختران افغانستان، نیاز به اقداماتی جامع و چندجانبه است که در ادامه به برخی از این راهکارها پرداخته می‌شود:
فشار دیپلماتیک و سیاسی
جامعه جهانی باید از تمامی ابزارهای دیپلماتیک و اقتصادی برای تحت فشار قرار دادن طالبان استفاده کند. این فشارها می‌تواند شامل اعمال تحریم‌ها، محدودیت‌های اقتصادی و دیپلماتیک علیه مقامات طالبان باشد تا آن‌ها را به پذیرش حقوق زنان و دختران وادار کند.
تقویت آموزش آنلاین و غیررسمی
با توجه به محدودیت‌های فیزیکی در تحصیل، آموزش آنلاین و غیررسمی می‌تواند راهی مؤثر برای ادامه تحصیل دختران باشد. سازمان‌های بین‌المللی باید به توسعه این نوع برنامه‌ها توجه ویژه‌ای داشته باشند و منابع لازم برای تقویت زیرساخت‌های دیجیتال در افغانستان را فراهم کنند.
ترویج فرهنگ آموزشی در سطح جامعه
خانواده‌ها و جوامع محلی باید از طریق برنامه‌های آگاهی‌بخشی به اهمیت آموزش دختران توجه بیشتری داشته باشند. ترویج فرهنگ تحصیل در جوامع محلی می‌تواند به کاهش مقاومت‌های فرهنگی و افزایش مشارکت خانواده‌ها در تحصیل دختران کمک کند.
ایجاد مراکز آموزشی امن و حمایت‌های روانی
در کنار برنامه‌های آموزشی، تأسیس مراکز آموزشی امن برای دختران در مناطق تحت کنترل طالبان می‌تواند بخشی از راهکارها باشد. این مراکز باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که دختران بتوانند با امنیت کامل به تحصیل ادامه دهند. همچنین ارائه حمایت‌های روانی برای دختران آسیب‌دیده از محرومیت از تحصیل، ضروری است.
فشرده کلام؛ محرومیت از آموزش برای دختران افغانستان نه‌تنها نقض حقوق بشر است، بلکه بر توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور تأثیرات منفی خواهد داشت. بر این اساس، بازگرداندن حق تحصیل به دختران افغانستان نیازمند تلاش‌های هماهنگ و مستمر از سوی جامعه بین‌المللی، نهادهای حقوق بشری، و حمایت‌های فرهنگی و اجتماعی است. تنها با همکاری گسترده می‌توان به آینده‌ای روشن‌تر برای دختران افغان امیدوار بود.
