افغانستان یکی از کشورهایی است که با وجود منابع طبیعی غنی از انرژی‌های تجدیدپذیر، همچنان به شدت به برق وارداتی وابسته است و بخش وسیعی از مردم این کشور به برق دسترسی ندارند. در شرایطی که جهان به سوی استفاده گسترده از منابع پاک و پایدار انرژی حرکت می‌کند، افغانستان نیز می‌تواند با بهره‌برداری از پتانسیل‌های تجدیدپذیر خود، نه تنها به خودکفایی در تأمین انرژی برسد، بلکه نقشی مؤثر در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور ایفا کند.
وضعیت کنونی تأمین انرژی در افغانستان
براساس داده‌های شرکت برق‌رسانی افغانستان، تنها ۳۵ درصد از جمعیت ۴۰ میلیونی این کشور به برق دسترسی دارند. این آمار نشان می‌دهد که ۶۵ درصد جمعیت افغانستان، که عمدتاً در مناطق روستایی و کوهستانی زندگی می‌کنند، از دسترسی به برق محروم هستند. زیرساخت‌های انرژی در افغانستان طی دو دهه گذشته توسعه چندانی نداشته‌اند و روستاها همچنان از نعمت برق بی‌بهره‌اند.
از سوی دیگر، افغانستان سالانه حدود ۱۴۰۰ مگاوات برق وارد می‌کند که عمدتاً از کشورهای همسایه مانند تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان و ایران تأمین می‌شود. این میزان واردات نیز به دلیل محدودیت‌های زیرساختی و افزایش نیازها، توانایی پاسخگویی به نیاز کامل جمعیت را ندارد. قطع و جیره‌بندی مکرر برق در فصول سرد و گرم، از جمله چالش‌هایی است که بسیاری از مردم، به‌ویژه در مناطق شهری و حاشیه‌ای، با آن مواجه‌اند.
پتانسیل‌های بالقوه انرژی تجدیدپذیر
افغانستان به دلیل موقعیت جغرافیایی و شرایط طبیعی خود، ظرفیت‌های بسیار مناسبی برای تولید انواع انرژی‌های تجدیدپذیر دارد:
۱- انرژی خورشیدی: افغانستان به طور متوسط حدود ۳۰۰ روز آفتابی در سال دارد که این کشور را به یکی از مناسب‌ترین مکان‌ها برای تولید انرژی خورشیدی تبدیل می‌کند. پنل‌های خورشیدی می‌توانند منبع قابل اطمینانی برای تأمین انرژی الکتریکی در مناطق دورافتاده و روستایی باشند.
۲- انرژی بادی: مناطق مختلفی از افغانستان، به‌ویژه در غرب و شمال‌غرب کشور، دارای بادهای مداوم و پرقدرت هستند که پتانسیل مناسبی برای تولید برق بادی ایجاد می‌کنند. این ظرفیت می‌تواند به عنوان یک منبع مهم انرژی پاک در کنار انرژی خورشیدی مطرح شود.
۳- انرژی آبی: با وجود رودخانه‌های فراوان و منابع آبی غنی، افغانستان ظرفیت بالایی برای تولید انرژی برق‌آبی دارد. هرچند که تغییرات اقلیمی و دوره‌های خشک‌سالی می‌تواند بهره‌وری این منابع را کاهش دهد، اما سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مربوطه می‌تواند منجر به تأمین پایدار انرژی از این منبع شود.
۴- انرژی زمین‌گرمایی: پتانسیل استفاده از انرژی زمین‌گرمایی در برخی از مناطق کوهستانی و لرزه‌خیز افغانستان وجود دارد. این نوع انرژی می‌تواند به عنوان منبعی ثابت و پایدار برای تولید برق و تأمین گرما در مناطق سردسیر مورد استفاده قرار گیرد.
اقدامات و سیاست‌های دولتی
پیش از تحولات سیاسی اخیر، دولت افغانستان تلاش‌هایی برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به برق وارداتی انجام داده بود. از جمله این تلاش‌ها می‌توان به احداث نیروگاه خورشیدی ۱۰ مگاواتی در قندهار با هزینه ۲۰ میلیون دلار اشاره کرد. همچنین پروژه‌هایی برای تولید ۲۰۰ مگاوات برق بادی در ولایت هرات در حال اجرا بود که به دلیل تغییرات سیاسی متوقف شد.
پس از روی کار آمدن طالبان، برخی از پروژه‌های تایید شده قبلی مجدداً به جریان افتاده‌اند. حکومت فعلی قراردادهایی با شرکت‌های داخلی و خارجی برای توسعه نیروگاه‌های بادی و خورشیدی منعقد کرده است. از جمله، قراردادهایی با شرکت «زولرستان» و شرکت ترکیه‌ای «۷۷» برای تولید بیش از ۲۰۰ مگاوات برق بادی و خورشیدی امضا شده است. با این حال، شرایط سیاسی و امنیتی همچنان موانع جدی برای بهره‌برداری از این پروژه‌ها ایجاد کرده است.
مشارکت مردمی و روند استفاده از انرژی خورشیدی
در کنار تلاش‌های دولتی، مردم افغانستان نیز به‌طور مستقل اقدام به استفاده از پنل‌های خورشیدی کرده‌اند. به دلیل کمبود برق پایدار، بسیاری از خانوارهای روستایی با نصب پنل‌های خورشیدی به تامین برق برای نیازهای ابتدایی مانند روشنایی و شارژ لوازم الکترونیکی پرداخته‌اند. کاهش قیمت پنل‌ها در سال‌های اخیر و واردات گسترده آنها از چین و هند نیز باعث گسترش استفاده از انرژی خورشیدی در مناطق روستایی شده است.
هرچند که این پنل‌ها تنها قادر به تامین برق مورد نیاز برای مصارف کوچک خانگی هستند و نمی‌توانند نیازهای پیچیده‌تری مانند گرمایش یا استفاده از لوازم برقی سنگین را پوشش دهند، اما استفاده از این فناوری گامی مهم در جهت کاهش وابستگی به برق وارداتی و توسعه زیرساخت‌های انرژی پایدار به شمار می‌رود.
چالش‌های موجود و مسیرهای پیشرو
با وجود پتانسیل‌های عظیم انرژی تجدیدپذیر، افغانستان با چالش‌های متعددی برای توسعه و بهره‌برداری از این منابع مواجه است. از جمله مهم‌ترین چالش‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- ناامنی سیاسی و بی‌ثباتی اجتماعی: بی‌ثباتی سیاسی و امنیتی از جمله بزرگترین موانع برای جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر است. بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی به دلیل نگرانی از شرایط امنیتی و تغییرات مداوم در سیاست‌گذاری‌ها، از ورود به بازار افغانستان خودداری می‌کنند.
۲- زیرساخت‌های ناکافی: نبود زیرساخت‌های مناسب برای تولید، ذخیره‌سازی و توزیع انرژی تجدیدپذیر یکی از مهم‌ترین عوامل محدود کننده توسعه این بخش است. شبکه‌های برق فعلی به دلیل فرسودگی و عدم گسترش به مناطق روستایی نمی‌توانند پاسخگوی نیازهای روزافزون جمعیت باشند.
۳- فقدان برنامه‌ریزی بلندمدت: هرچند که برخی پروژه‌های تجدیدپذیر در سال‌های اخیر شروع شده‌اند، اما افغانستان نیاز به یک برنامه جامع و بلندمدت برای توسعه پایدار انرژی‌های تجدیدپذیر دارد. این برنامه باید با حمایت نهادهای بین‌المللی و همسایگان منطقه‌ای تنظیم شود تا بتواند به‌طور کامل از پتانسیل‌های موجود بهره‌برداری کند.
نتیجه‌گیری و چشم‌انداز آینده
افغانستان با داشتن منابع طبیعی غنی و شرایط جغرافیایی مناسب، می‌تواند به یکی از کشورهای پیشرو در تولید انرژی‌های تجدیدپذیر تبدیل شود. استفاده از انرژی‌های خورشیدی، بادی، آبی و زمین‌گرمایی نه تنها می‌تواند دسترسی مردم به برق را افزایش دهد، بلکه به کاهش وابستگی کشور به برق وارداتی و توسعه اقتصادی کمک کند.
برای رسیدن به این اهداف، افغانستان نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، همکاری‌های بین‌المللی و منطقه‌ای، و ثبات سیاسی است. اگرچه چالش‌های متعددی در مسیر توسعه این بخش وجود دارد، اما با تلاش‌های همه‌جانبه و جذب سرمایه‌گذاری‌های لازم، این کشور می‌تواند در آینده به خودکفایی در تأمین انرژی دست یابد و مسیر رشد و توسعه اقتصادی پایدار را هموار سازد.
