چالش‌های شهرنشینی در افغانستان؛ نبود سیاست‌گذاری دقیق و فقدان فرهنگ شهرنشینی

حامیه نادری

طرز پرس

18 میزان 1403

170907-carlos-munoz-portal-229-rs.jpg

طرز پرس: شهرهای افغانستان طی دو دهه گذشته، به‌ویژه پس از سقوط طالبان در سال ۲۰۰۱، به سرعت توسعه یافتند و شاهد افزایش چشمگیر جمعیت بودند. کابل، پایتخت افغانستان، با جمعیتی بین هفت تا هشت میلیون نفر، به‌طور خاص دچار یک بحران جدی زیربنایی شده است. اما این توسعه سریع به هیچ وجه همگام با بهبود زیرساخت‌های شهری و ترویج فرهنگ شهرنشینی پیش نرفته است.
در این مدت، دولت‌های پیشین افغانستان نتوانستند سیاست‌های مدونی برای مدیریت رشد شهری ارائه دهند و همین مسئله به بروز مشکلات جدی در شهرهای بزرگ کشور انجامیده است. با روی کار آمدن دوباره طالبان در سال ۲۰۲۱، اگرچه برخی اقدامات در حوزه توسعه جاده‌ها انجام شده است، اما همچنان هیچ طرح جامع و بلندمدتی برای رفع مشکلات زیرساختی و زیست‌محیطی شهرهای افغانستان مشاهده نمی‌شود.

نبود سیاست‌گذاری دقیق در مدیریت شهری

یکی از مشکلات اساسی که شهرهای افغانستان با آن دست و پنجه نرم می‌کنند، نبود سیاست‌های کارآمد و مبتنی بر اصول شهرسازی است. طی دو دهه گذشته، جمعیت شهرهای افغانستان، به‌ویژه کابل، به شکل بی‌سابقه‌ای افزایش یافت. این افزایش جمعیت نیازمند توسعه زیرساخت‌ها و بهبود خدمات شهری بود، اما دولت‌های وقت افغانستان نتوانستند پاسخگوی این نیازها باشند. عدم تدوین و اجرای سیاست‌های جامع شهرسازی باعث شد تا بسیاری از پروژه‌های شهری به صورت ناهماهنگ و بدون برنامه‌ریزی اجرا شوند. ساخت‌وسازهای خودسرانه و غیرمجاز در مناطق مختلف شهرها آغاز شد که از استانداردهای شهری بی‌بهره بودند.

با افزایش تقاضا برای مسکن در نتیجه رشد جمعیت و مهاجرت از روستاها به شهرها، دلالان زمین و سرمایه‌داران وارد صحنه شدند و بدون رعایت استانداردهای شهری، اقدام به ساخت شهرک‌ها و خانه‌های مسکونی کردند. بسیاری از این سازه‌ها نه‌تنها فاقد استانداردهای ایمنی و زیست‌محیطی هستند، بلکه به لحاظ زیرساخت‌های شهری نظیر کانالیزاسیون، برق و آب نیز با مشکلات جدی مواجه‌اند. خانه‌های مسکونی و شهرک‌ها اغلب بدون در نظر گرفتن طرح‌های جامع شهری ساخته شده‌اند و همین مسئله منجر به افزایش بی‌نظمی و مشکلات زیست‌محیطی در سطح شهرها شده است. به‌طور مثال، بخش اعظم فاضلاب‌های شهری به دلیل عدم وجود سیستم‌های کانالیزاسیون مناسب، به خیابان‌ها و کوچه‌ها سرریز می‌شود و این امر نه‌تنها محیط زیست را آلوده می‌کند، بلکه زمینه‌ساز شیوع بیماری‌های مختلف نیز می‌شود.

در شرایط کنونی، حاکمان طالبان نیز برنامه مدون و بلندمدتی برای توسعه شهری ندارند. طالبان پس از بازگشت به قدرت، تعدادی از پروژه‌های جاده‌سازی در کابل را آغاز کرده‌اند و در این راستا اقدام به تخریب صدها خانه مسکونی و دکان کرده‌اند. با این حال، این گروه تاکنون طرح جامعی برای حل مشکلات اساسی شهرهای افغانستان نظیر ایجاد زیرساخت‌های مدرن شهری، بهبود وضعیت زیست‌محیطی و جلوگیری از ساخت‌وسازهای غیرقانونی ارائه نداده است.

مشکلات زیست‌محیطی ناشی از ساخت‌وسازهای بی‌رویه

یکی از چالش‌های بزرگ شهرنشینی در افغانستان، آلودگی محیط زیست است. ساخت‌وسازهای غیرقانونی و خودسرانه بدون در نظر گرفتن مسائل زیست‌محیطی و بهداشتی، منجر به تخریب فضاهای سبز، آلودگی آب و هوا، و انباشت زباله در خیابان‌ها شده است. بسیاری از شهرک‌های مسکونی تازه‌ساز به دلیل عدم اتصال به سیستم کانالیزاسیون، فاضلاب‌های خود را به معابر عمومی و جوی‌های کنار خیابان‌ها هدایت می‌کنند که این مسئله آلودگی شدید محیط زیست را در پی داشته است. نبود سیستم جمع‌آوری و دفع زباله به‌طور مؤثر نیز باعث شده است که زباله‌ها در سطح شهرها انباشته شوند و به کانونی برای انتشار بیماری‌ها تبدیل گردند. این وضعیت، سلامت عمومی را به شدت به خطر انداخته است و شهروندان مجبورند هزینه‌های بالایی برای درمان بیماری‌های ناشی از این آلودگی‌ها بپردازند.

در حالی که شهروندان شهرهای بزرگ افغانستان با این مشکلات دست و پنجه نرم می‌کنند، نبود نظارت و مدیریت کارآمد در شهرداری‌ها و نهادهای مربوطه، این چالش‌ها را دوچندان کرده است. طی سال‌های اخیر، هیچگونه اقدام مؤثری برای جلوگیری از تخریب محیط زیست و مدیریت بهینه منابع شهری صورت نگرفته و این موضوع به بی‌نظمی و تخریب بیشتر شهرها منجر شده است.

نبود فرهنگ شهرنشینی در میان جمعیت شهری

یکی دیگر از چالش‌های مهمی که شهرهای افغانستان با آن مواجه هستند، نبود فرهنگ شهرنشینی است. در طی دو دهه گذشته، هرچند بسیاری از سرمایه‌داران اقدام به ساخت خانه‌های مجلل و لوکس در کابل و دیگر شهرهای بزرگ کردند، اما از توسعه زیرساخت‌های شهری نظیر آسفالت کوچه‌ها و خیابان‌ها، پاکیزگی فضاهای عمومی و ایجاد سیستم‌های مناسب جمع‌آوری زباله غفلت ورزیدند. در نتیجه، در حالی که در کنار خانه‌های مجلل، انبوهی از زباله‌ها انباشته شده و بوی بد آنها آزاردهنده است، هیچگونه مسئولیتی از سوی ساکنان این مناطق در قبال حفظ پاکیزگی محیط احساس نمی‌شود.

نبود فرهنگ شهرنشینی به این معناست که بسیاری از ساکنان شهرها، خود را مسئول پاکیزگی و نظم شهر نمی‌دانند و تنها به زندگی در محدوده خانه‌های خود فکر می‌کنند. این مسئله نه‌تنها به تخریب بیشتر محیط زیست و آلودگی فضاهای عمومی انجامیده است، بلکه از توسعه پایدار شهرها نیز جلوگیری کرده است.

اشرف غنی، رئیس‌جمهور پیشین افغانستان، بارها از این وضعیت انتقاد کرده و گفته بود که مردم افغانستان خود را مالک کوچه‌ها و شهر نمی‌دانند و هیچگونه احساس مسئولیتی نسبت به شهرنشینی ندارند. این بی‌توجهی و نبود آگاهی از حقوق و مسئولیت‌های شهروندی، موجب شده است که فضاهای عمومی به حال خود رها شوند و مشکلات زیست‌محیطی، ترافیکی و اجتماعی شهرها به مرور زمان تشدید شود.

راهکارها و ضرورت‌های آینده

برای حل مشکلات شهری افغانستان، نخستین گام، تدوین و اجرای یک سیاست جامع و منسجم شهری است که در آن به توسعه زیرساخت‌ها، بهبود خدمات عمومی و ایجاد برنامه‌های آموزشی برای ترویج فرهنگ شهرنشینی توجه ویژه شود. حکومت طالبان یا هر دولت آینده افغانستان باید به جای اقدامات کوتاه‌مدت و مقطعی، به ایجاد طرح‌های بلندمدت برای توسعه پایدار شهرها بپردازند و با همکاری نهادهای بین‌المللی و سازمان‌های غیردولتی، اقدامات مؤثری در این زمینه انجام دهند.

علاوه بر این، آموزش و افزایش آگاهی شهروندان درباره اهمیت حفظ نظم و پاکیزگی شهری، از ضروریات توسعه شهرها است. رسانه‌ها و نهادهای مدنی می‌توانند نقش مهمی در ترویج فرهنگ شهرنشینی و تقویت حس مسئولیت‌پذیری شهروندان ایفا کنند. تا زمانی که شهروندان افغانستان خود را مسئول توسعه و پاکیزگی محیط زندگی‌شان ندانند، مشکلات شهری نیز ادامه خواهد داشت.

توجه به مسائل زیست‌محیطی، بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی، توسعه سیستم‌های بهداشتی و کانالیزاسیون، و جلوگیری از ساخت‌وسازهای غیرقانونی، از جمله اقداماتی است که باید در اولویت قرار گیرد تا شهرهای افغانستان بتوانند از وضعیت کنونی خارج شده و به سمت توسعه پایدار حرکت کنند.